Eerste kerk van Arnhem
Al in de negende eeuw staat er een kerk in Arnhem. Dit blijkt uit het eerste document waarin deze kerk wordt genoemd uit 893 met de tekst Est in Arnheym ecclesia (Er is een kerk in Arnhem). De geschiedenis van de Eusebiuskerk telt dus twaalf eeuwen!
De kerk die in 893 werd beschreven was gewijd aan Sint Maarten en ontwikkelde zich in verschillende stappen tot kleine romaanse basiliek. In de veertiende eeuw wordt deze kerk vervangen door een nieuwe kerk, waar heel weinig van bekend is.
De bouw van een nieuwe kerk in laatgotische bouwstijl begint in 1452. Het bezoek aan de Sint Maartenskerk loopt terug, vanwege de concurrentie met andere kerken in de stad. Om het kerkbezoek een extra impuls te geven, komt er een reliekschat (schedel en tong van Eusebius) vanuit de abdij in Prüm naar Arnhem. Sint Eusebius wordt in 1453 de tweede patroonheilige en later ook de naamgever van de Grote- of Sint Eusebiuskerk.
Bouwheer Karel van Gelre
Karel van Gelre (1467-1538) was één van de laatste feodale heersers van de Nederlanden. Hij vecht tot zijn dood tegen de machtige keizer Karel V. Op het hoogtepunt van zijn macht regeert Karel van Gelre van de Waddenzee tot vlak voor Sittard. Hij laat de Rijn verleggen tot bij Arnhem, waardoor de stad zich ontwikkelt tot welvarend machtscentrum.
Karel van Gelre ontpopt zich ook tot belangrijkste bouwheer van de nieuwe Eusebiuskerk. Hij schenkt de Annakapel aan de bevolking van Arnhem. De Arnhemmers eren hem na zijn dood met het praalgraf in de kerk. Rond het beeld van de hertog waken zes leeuwen met de zijn kwartierwapens: Gelre, Kleef, Arckel, Bourbon, Bourgondië, Berry en Beieren.
Vijf jaar na de dood van Karel van Gelre moet Gelre als laatste Nederlandse provincie zijn vrijheidsstrijd opgeven en werd als laatste Nederlandse provincie toegevoegd aan het rijk van Keizer Karel V.
Slag om Arnhem
De Eusebiuskerk stond tijdens de Slag om Arnhem middenin de vuurlinie. De kerk werd in de nacht van 19 op 20 september 1944 beschoten en brandde vrijwel volledig uit. Tot overmaat van ramp scheurde een helft van de toren los en stortte op het gehavende schip van de kerk toen in 1945 de Rijnbrug werd opgeblazen. Wie de foto’s van de ruïne ziet, begrijpt dat de huidige Eusebius via een ingrijpende restauratie (1947-1964) grotendeels opnieuw is gebouwd.
Icoon van de wederopbouw
Jan Kalf, Rijksinspecteur voor de Kunstbescherming én directeur van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg, komt al snel na de bevrijding van Arnhem naar de stad om de verwoeste monumenten te bekijken. Hij is er snel van overtuigd dat de Eusebiuskerk herbouwd moet worden om de stad zijn icoon en de bevolking het kerkgebouw terug te geven. Kalf schakelt architect Berend Boeyinga uit Amsterdam in.
Nadat de herbouwplannen voor de Eusebiuskerk zijn gepubliceerd, reageert de gerenommeerde architect Herman Baanders met een scherp pleidooi om de kerkruïne te behouden als oorlogsmonument. Zoals met de Gedächtnichtskirchein Berlijn is gebeurd. Kalf en Boeyinga houden echter voet bij stuk. Ze menen dat Arnhem en de Arnhemmers niet zonder de herbouwde Eusebiuskerk kunnen.